NIEBO NAD NAMI (6): Najkrótsze noce z Saturnem i obłokami srebrzystymi w tle

Po przedłużającej się zimie i późniejszym wystartowaniu wiosny doszliśmy do miesiąca, w którym już powitamy astronomiczne lato. Oznacza to, że przed nami najdłuższe dni w roku z jednej strony, a najkrótsze i najjaśniejsze noce z drugiej. To czas trudny dla miłośników nocnego nieba, ale w każdej sytuacji zawsze dobrze jest znaleźć i dobre strony.

Tymi dobrymi stronami czasu białych nocy, który pełnię osiągnie w tym miesiącu, są przede wszystkim okazje do polowania na spektakularne obłoki srebrzyste zawieszone na granicy atmosfery ziemskiej z przestrzenią kosmiczną. Zjawisko równie ulotne jak zorze polarne, a może i jeszcze bardziej, albowiem niemożliwym jest dokładne prognozowanie jego natężenia. Jak liczne okażą się noce, w których słynne obłoki NLC ukażą się polskim obserwatorom?

Zanim przejdziemy do szczegółów widoczności poszczególnych planet i zjawisk astronomicznych, słowo wstępu o czerwcu. Dni w tym miesiącu stają się najdłuższe w całym roku. Na Pomorzu Gdańskim 1 czerwca dzień trwa od godz. 04:18 do 21:07. W dzień przesilenia letniego rozpoczynający astronomiczne lato, pory wschodu i zachodu Słońca przesuwają się do 04:11 i 21:21. Z kolei 30 czerwca dzień trwa od 04:16 do 21:20, a więc już o 6 minut krócej niż na początku astronomicznego lata. Przesilenie letnie w 2013 roku przypada 21 czerwca o godz. 07:04 CEST. Od tej pory dzień zaczyna się skracać -  proces ten zakończy się tradycyjnie przesileniem zimowym 21 grudnia.

Na północy białe noce trwają już od 12 maja, o czym wspominałem miesiąc temu. Południowa strona kraju z okresem tym zetknie się pomiędzy początkiem drugiej dekady czerwca a końcem pierwszej dekady lipca. Najciemniejsze z najjaśniejszych nocy przypadają na przełomie pierwszej i drugiej dekady miesiąca, ze względu na następujący układ faz Księżyca: nów 7 czerwca, I kwadra 15 czerwca, pełnia 22 czerwca, III kwadra 29 czerwca.

Widoczność planet w czerwcu 2013

MERKURY - widoczny w pierwszej dekadzie miesiąca. Rozpoczęta w ostatnim tygodniu maja widoczność wieczorna przyniesie na początku czerwca najkorzystniejsze warunki, choć sama planeta poza samym dostrzeżeniem będzie jak zwykle wymagającym obiektem. 1 czerwca na początku zmierzchu cywilnego, wysokość planety nad horyzontem wynosić będzie 7 stopni. 15 czerwca w tym samym momencie elewacja zmniejsza się do niespełna 5 stopni, a po 18 czerwca dostrzeżenie planety będzie już zadaniem bardzo trudnym, o ile w ogóle wykonalnym. Choć planeta cały czas świeci z jasnością wystarczającą dla nieuzbrojonego oka, do jego poszukiwania warto wykorzystać lornetkę. Na zakończenie okresu wieczornej widoczności, 17 czerwca Merkury znajdzie się w dość bliskiej koniunkcji z Wenus, która może ułatwić jego odszukanie - szczegóły zjawiska w drugiej części tekstu.

WENUS - widoczna przez cały miesiąc krótko po zachodzie Słońca, nisko na niebie północno-zachodnim. Przez cały czerwiec, przy Słońcu będącym 5 stopni pod horyzontem, Wenus świecić będzie tylko 5 stopni nad północnym zachodem. W teleskopach można śledzić jej niewielką tarczkę zmieniającą fazy, a w tym wypadku zbliżoną do pełni - na początku miesiąca oświetlenie tarczki wynosić będzie 95%, pod koniec czerwca 90%. Jasność Wenus w czerwcu wynosić będzie ok. -3,3 mag., zaś średnica tarczki w teleskopach wzrośnie z 10 do 11 sekund kątowych.

MARS - przebywa w niedalekiej odległości kątowej od Słońca i pozostaje niewidoczny.

JOWISZ - przebywa w niedalekiej odległości kątowej od Słońca i pozostaje niewidoczny. Na rozpoczęcie nowego sezonu obserwacyjnego i powrót planety na poranne niebo poczekamy do ostatniej dekady lipca.

SATURN - nadal stanowi dobrze dostrzegalną planetę, widoczną przez większą część krótkiej i tak nocy. Planeta przez obecny sezon widoczna jest w gwiazdozbiorze Panny. Górowanie na wysokości około 25 stopni przesuwa się z godz. 22:21 na początku miesiąca do 20:20, a zatem przypada ono jeszcze przed zachodem Słońca. To z kolei oznacza, że na przełomie czerwca i lipca planetę będziemy mogli obserwować już tylko na niebie zachodnim. Średnia kątowa tarczy Saturna w teleskopach maleje w czerwcu z do 18,5 sekund (43 z wliczonym układem pierścieni) do 17,8 (41 z wliczonym układem pierścieni). W silniejszych lornetkach na statywie zarys pierścieni powinien być już dostrzegalny, z kolei do ich wyraźnego oddzielenia od tarczki i obserwacji najwyraźniejszych cech jak Przerwy Cassiniego i Enckiego wraz z grupą najjaśniejszych księżyców, wymagany będzie teleskop o 9-15 cm średnicy.

URAN - od początku drugiej dekady miesiąca możliwe pierwsze próby dostrzeżenia w nowym sezonie obserwacyjnym. Planeta przez ten sezon znajdywać się będzie dalej w gwiazdozbiorze Ryb, a do jej odszukania lornetka stanowić będzie jak zwykle minimum. Pod koniec miesiąca, planeta w czasie świtu cywilnego zdąży się wspiąć na wysokość ponad 20 stopni nad wschodnim horyzontem.

NEPTUN - na początku miesiąca wschodzi około godz. 01:30, pod koniec czerwca już ok godz. 23:30, wówczas będzie widoczny przez większą część nocy. Jasność planety jest w czerwcu stała i wynosi 7,8 mag. Do jej dostrzeżenia w postaci gwiazdy potrzebna będzie lornetka, ciemne pozamiejskie niebo i dobra znajomość dokładnego położenia na tle gwiazd. Neptuna możemy odnaleźć na tle gwiazdozbioru Wodnika.

Ważniejsze zjawiska astronomiczne w czerwcu 2013, widoczne z terenów Polski

- 11.06 - Księżyc w pobliżu Merkurego i Wenus - o koniunkcji trochę ciężko tutaj mi pisać, ponieważ dystans między obiektami będzie znaczny - ponad 15 stopni pomiędzy Księżycem a Wenus, około 11 stopni między Księżycem a Merkurym i około 4 stopni między planetami. Tutaj Księżyc traktować raczej należy jako punkt odniesienia do poszukiwań Merkurego, na wypadek gdyby i z dostrzeżeniem Wenus pojawiały się trudności. Obserwacje warto wykonać w czasie od 30-45 minut po zachodzie Słońca. Szczególnie efektowne też to zjawisko nie będzie ze względu na widoczność jedynie na jasnym, rozświetlonym przez Słońce niebie zachodnim, w dodatku około 5 stopni nad horyzontem. Jeśli jednak warunki pogodowe będą sprzyjać, warto spróbować sił w obserwacji sierpa Księżyca będącego trzy doby po nowiu i dwóch jasnych planet wewnętrznych.

- 17.06 - koniunkcja Merkurego z Wenus - bliskie spotkanie na niebie wieczornym, widoczne 5 stopni nad północno-zachodnim horyzontem. Obserwacje zjawiska warto wykonać w 30-45 minut po zachodzie Słońca. Około godz. 21:50 Merkury świecić będzie z blaskiem 1,1 mag. na wysokości 6 stopni nad horyzontem, Wenus w odległości 2,2 stopnia dalej ku północy widoczna będzie na wysokości 7 stopni. W około godzinę po zachodzie Słońca elewacja obiektów wynosić będzie już mniej niż 4 stopnie i dostrzegalność zjawiska będzie stawała się z każdą kolejną minutą coraz trudniejsza. W celu ujrzenia spotkania w pełnej krasie, warto wesprzeć się choćby małą lornetką typu 7/10x50, która ukaże parę planet w jednym polu widzenia. Ponadto wskazany odkryty horyzont północno-zachodni.

- 18.06 - koniunkcja Księżyca ze Spiką - jedno z najefektowniejszych spotkań Księżyca ze Spiką tego sezonu. Obserwacje możliwe od kilkunastu minut po zachodzie Słońca aż do zachodu obu obiektów. Podczas maksymalnego zbliżenia do najjaśniejsze gwiazdy Panny, dystans między nią a Księżycem wyniesie zaledwie 30 minut kątowych (0,5 stopnia, a zatem wielkość kątowa tarczy Księżyca w pełni). Tak bliskie spotkanie obu obiektów oznacza, że gdzieś na świecie musi dojść do zakrycia. Zakrycie Spiki przez Księżyc widoczne będzie m.in. z zachodniej Afryki. Tego wieczoru oświetlenie Księżyca wynosić będzie 72%, ale ze względu na wysoką jasność Spiki (0,9 mag.) z dostrzeżeniem tak bliskiej koniunkcji nie powinno być trudności.

- 19.06 - koniunkcja Księżyca z Saturnem - kolejne spotkanie z Saturnem Księżyc odbędzie na trzy doby przed pełnią. Zjawisko widoczne będzie przez całą noc z 19 na 20 czerwca, a podczas największego zbliżenia dystans dzielący oba obiekty wyniesie niespełna 5 stopni.

- 21.06 - koniunkcja Księżyca z Antaresem - na początek lata spotkanie z jedną z najbardziej charakterystycznych gwiazd letniego nieba. Świecąca jasnym, pomarańczowym blaskiem najjaśniejsza gwiazda Skorpiona, widoczna zawsze nisko na południowym niebie świecić będzie w odległości około 5,5 stopnia na południe od Księżyca zmierzającego do czerwcowej pełni następnego wieczoru. Ponieważ Antares nigdy na naszych szerokościach geograficznych nie wznosi się zbyt wysoko, do obserwacji tej koniunkcji dobrze jest wybrać się poza rejony zabudowane, a w przypadku obserwacji z miast, znaleźć miejsce z jak najbardziej odkrytą południową stroną nieba w pobliżu horyzontu. Najlepsza widoczność tuż po 23:00, w czasie górowania obu obiektów.

- 01-30.06 - kometa C/2012 F6 (Lemmon) - od początku drugiej dekady miesiąca kometa stanie się obiektem okołobiegunowym, który nie będzie zachodzić pod horyzont. Przez pierwszą połowę miesiąca najkorzystniejsze położenie nad horyzontem obiekt będzie osiągać w drugiej połowie nocy, po 15 czerwca obserwacje warto dokonywać około północy, najpóźniej do godz. 02:00-02:30, zanim niebo nie zacznie się jeszcze bardziej rozjaśniać. Do 21 czerwca kometa przebywać będzie w gwiazdozbiorze Andromedy, następnie wkroczy do Kasjopei. Od peryhelium minęły już dwa miesiące, w związku z czym jasność komety na poziomie mniejszym od 7 mag. czyni z niej obiekt dostępny dla lornetek, przede wszystkim poza rejonami zaświetlonymi. Najkorzystniejsze warunki widoczności zachodzić będą między 6-12 czerwca, kiedy za sprawą sprzyjającej fazy Księżyca, niebo nie będzie dodatkowo rozświetlane. Wówczas być może uda się w lornetkach dostrzec bardzo słaby warkocz komety, który w kwietniu wspaniale prezentował się na fotografiach wykonywanych z południowej półkuli. Obecnie jego dostrzeżenie może już sprawiać trudności ze względu na najjaśniejsze noce w roku, dlatego kometa najczęściej może być dostrzegalna jako nieco  rozmyty gwiazdopodobny obiekt o lekkim zielonkawo-szarym zabarwieniu. W drugiej połowie miesiąca pomimo korzystniejszego położenia komety względem horyzontu (wyższa elewacja), warunki widoczności będą stawały się coraz trudniejsze za sprawą jasności nieba, księżycowych nocy i dalszego wytracania blasku komety, dlatego jeżeli zamierzamy ten obiekt zlokalizować i mu się przyjrzeć, warto to uczynić na przełomie pierwszej i drugiej dekady czerwca. Aktualna pozycja komety na tle gwiazd możliwa do śledzenia np. poprzez Heavens-Above.

- 01-30.06 - kometa C/2011 L4 (PanSTARRS) - widoczna wysoko nad północnym horyzontem, w gwiazdozbiorze Małej Niedźwiedzicy. Od czasu peryhelium z 10 marca minęły już około trzy miesiące, jasność obiektu znacznie spadła, czyniąc go dostępnym z dala od rejonów zaświetlonych w instrumentach średnicy 60-70 mm i większej. 26 maja Ziemia przeszła przez płaszczyznę orbity tej komety, co pozwoliło niektórym szczęśliwcom zaobserwować jej antywarkocz, będący materią pozostawioną przez kometę w czasie wędrówki przez nasze kosmiczne sąsiedztwo w poprzednich miesiącach. Czas łatwej dostrzegalności już minął, ale o odszukanie obiektu można się jeszcze pokusić. Podobnie jak w przypadku komety C/2012 F6 (Lemmon), tak i tu warto wykorzystać czas najciemniejszych nocy między 6-12 czerwca. W bardzo korzystnym pod względem łatwości odszukania położeniu, obiekt znajdzie się między 16, a 20 czerwca, podczas przejścia przy jasnej gwieździe Kochab (2 mag.) - 18 czerwca dystans między głową komety a wspomnianą gwiazdą wyniesie zaledwie 30 minut kątowych (średnica tarczy Księżyca w pełni), w pozostałych nocach wspomnianego obszaru czasowego dystans wynosić będzie do 1,5 stopnia. Z każdym dniem obiekt nadal wytraca jasność (na początku czerwca już mniej niż 9,0 mag.), więc aby dostrzec go w tym miesiącu, warto wykorzystać czas nowiu Księżyca, szczęśliwie przypadający jeszcze przed kulminacyjnym momentem okresu białych nocy. Aktualna pozycja komety na tle gwiazd możliwa do śledzenia np. poprzez Heavens-Above.

- 01-30.06 - możliwość wystąpienia obłoków srebrzystych - piszę możliwość, bo kiedy dokładnie i jak często będą się one ukazywać, nikt nie wie. Zwykle największa ilość obserwacji z terenu Polski notowana jest w okolicy przesilenia letniego, ale próby ich dostrzeżenia można podejmować oczywiście każdej nocy. Jeśli mamy szczęście i obłoki srebrzyste ukazują się naszym oczom, warto spróbować je uwiecznić na zdjęciach - już kilkunastosekundowe ekspozycje bez trudu zarejestrują ich budowę. W poszukiwaniu tego zjawiska należy skierować oczy na niebo północne, wodząc wzrokiem na sąsiadujące niebo zachodnie (kiedy obserwujemy w pierwszej części nocy) i niebo wschodnie (jeśli obserwujemy w drugiej części nocy przed nadchodzącym świtem). Najjaśniejsze z obłoków srebrzystych zwykle ukazują się niezbyt wysoko nad horyzontem (5-10 stopni), ale z dobrym wzrokiem, w sprzyjającej pogodzie i ich dużym natężeniu, można je dostrzec nawet 40-50 stopni nad horyzontem, wówczas już nie tylko na złotym, ale i bardziej granatowym niebie. Do obserwacji zjawiska oczywiście nie potrzebujemy sprzętu optycznego.

11.06.2013 r. - Księżyc w poblizu Merkurego i Wenus.

17.06.2013 r. - koniunkcja Merkurego z Wenus.

18.06.2013 r. - bardzo bliska koniunkcja Księżyca ze Spiką.

18.06.2013 r. - bardzo bliska koniunkcja komety C/2011 L4 (PanSTARRS) z gwiazdą Kochab w Malej Niedźwiedzicy.

19.06.2013 r. - koniunkcja Księżyca z Saturnem.

21.06.2013 r. - koniunkcja Księżyca z Antaresem.

Wygląd nieba północnego na początku miesiąca o godz. 22:30 CEST.

Wygląd nieba południowego na początku miesiąca o godz. 22:30 CEST.

Długość nocy w czerwcu. Im ciemniejszy odcień szarego, tym głębsza faza  zmierzchu (noc astronomiczna oznaczana zawsze kolorem czarnym - nie zachodzi). Im jaśniejszy odcień koloru żółtego, tym większe oświetlenie Księżyca.

Widoczność czasowa (kolor żółty) poszczególnych planet na początku i końcu miesiąca. Przedział czasowy od godz. 18:00 do 06:00 CEST.

Dane dot. jasności obiektów na podst. obliczeń CalSky.
Symulacje opracowane w Stellarium i HN Sky.